گزارش خراسان رضوی از مشکلات کشاورزی سرخس / کاهش ۳۰ درصدی سطح اراضی زیر کشت در سرخس

محمد علی تمدن /اقتصاد بخش خصوصی شهرستان سرخس به کشاورزی وابسته است چراکه حدود ۶۰ درصد مردم این شهرستان در روستاها سکونت دارند. درصدی که برابر نتایج آخرین سرشماری آبان ۱۳۹۵ بیش از دو برابر  میانگین کل کشور ( ۲۸ درصد) است، همچنین تعداد بهره‌برداران کشاورزی رقمی حدود شش هزار و500 نفر است که به همراه کارگران زراعی بدون زمین، بخش عمده‌ای از نیروی کار شهرستان را به خود اختصاص می‌دهد. شهرستان سرخس و به‌ویژه دشت سرخس سخت‌ترین شرایط اقلیمی را برای کار کشاورزی در استان خراسان رضوی دارد؛ دشتی با تابستان‌های گرم و گاه بادهایی که گویی از روی آتش می‌وزد؛ با این‌وجود مشکلات دیگری نیز در یکی دو دهه گذشته در بخش کشاورزی سرخس به وجود آمده  که کار را دوچندان دشوار کرده و آینده نه‌چندان روشنی را پیش روی کشاورزان منطقه قرار داده است. بر اساس گزارش آب منطقه ای، مقررشده از کل حجم اسمی سد دوستی که حدود یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب است، ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب به شهرستان اختصاص یابد که عمده آن یعنی ۱۱۶ میلیون مترمکعب به مصرف کشاورزی برسد؛ که۶۰ میلیون مترمکعب سهم آستان قدس و ۵۶ میلیون مترمکعب سهم کشاورزان دشت سرخس است. ولی قیدی هم به آن واردشده و آن این که تقسیم آب بر اساس میزان ورودی آب به دریاچه پشت سد دوستی در هرسال است که با توجه به کاهش ورودی سد در سال‌های گذشته، این میزان هم به همان نسبت کاهش یافته است. بر اساس اعلام مسئولان جهاد کشاورزی سرخس و فرمانداری این شهرستان، این کاهش منابع آب به حدی است که از سال ۱۳۹۲ تاکنون هشت هزار هکتار برابر تقریباً ۳۰ درصد از سطح زیر کشت زمین‌های آبی دشت سرخس کاسته شده است.
مشکل کمبود آب
علی اصغر نامی یکی از ساکنان شهرستان سرخس می گوید: کمبود سرمایه، گران بودن نهاده‌های کشاورزی، پایین بودن تخصص و مهارت‌های فنی اکثر کشاورزان، پایین بودن متوسط سواد کشاورزان و ضعف آموزش و فعالیت‌های ترویجی، پایین بودن بازدهی در سطح و  کم بودن درآمد کشاورزان به‌طوری‌که کفاف زندگی بیشتر آنان را نمی‌دهد، از مهم ترین مشکلات این بخش است. یکی از کشاورزان سرخس نیز دراین باره می گوید: خرده مالکان سرخسی به دلایل فنی نمی توانند از آبیاری نوین استفاده کنند که چاره کار تسهیلات تشویقی، لوله گذاری و تسطیح رایگان زمین های کشاورزی خرده مالکان قبل از نصب کنتورهای هوشمند است. اما متاسفانه سازمان آب منطقه ای بدون در نظرگرفتن شرایط خرده مالکی کنتورهای هوشمند را نصب کرده که درمرحله اول باعث کاهش زمین های زیرکشت شده وبا توجه به مسطح نبودن زمین های کشاورزی باعث افت تولید محصولات کشاورزی شده است. وی می گوید: با تاثیرخشکسالی های اخیر  روی منابع آب نباید افت سطح آب رابه برداشت آب کشاورزان برای آبیاری ربط داد وبا ضررهایی که کشاورز، از خشکسالی ها متحمل شده اند اگرآب رانیزاز کشاورز بگیرند برای کشاورز چیزی جزیک زمین خشک بی حاصل نخواهد ماند. این کشاورز می افزاید : حفاظت از آب های زیرزمینی با آبخیزداری میسراست نه سهمیه بندی و باید حجمی از آب های پشت سدهاسالیانه در بستر رودخانه ها، رهاسازی شود تا با آبخیزداری ازافت بیشترآب های زیرزمینی جلوگیری شود.عضو نظام صنفی کشاورزی سرخس ادامه داد:  سازمان آب منطقه ای یکی ازدلایل نصب کنتورهای هوشمند را تعادل بخشی آب دشت‌ها  و آب های زیر زمینی اعلام می کند تا بانصب کنتور ازهرگونه اضافه برداشت آب جلوگیری شود ولی درحقیقت سازمان آب بعد از اتمام سهمیه آب اختصاص یافته دوباره با دریافت مبلغ گزافی   آب را در اختیار کشاورزان قرار می دهد که در اصل دارد آب را می فروشد پس فقط به دنبال سودآوری است نه مدیریت آب. علی مره ای می افزاید: به جای کنتورهوشمند این امکان بود که از کاشت محصولات غیر راهبردی بامصارف آب زیاد یا کشت دوم جلوگیری کرد یا بامدیریت چاه های غیرمجاز آن ها را پلمب کرد درصورتی که صاحبان چاه های غیرمجازبدون هیچ دغدغه ای سالی دوبارکشت انجام می دهند. ناگفته نماند کنتورهای هوشمند به دلیل شرایط اقلیمی خیلی گرم و سرد، همچنین وجود املاح وماسه های زیاد عملکرد دقیقی ندارند وکارکرد کنتورهای هوشمندناقص است.
مشاور مدیر عامل آب منطقه ای استان هم می گوید: ما بر اساس مقدار آبی که وارد سد دوستی می شود برای کشاورزان سرخس مقداری آب در نظر می گیریم. امسال هم مقداری در نظر گرفته شده است که در حال تحویل هستیم و میزان آن 1.5 متر مکعب آب بر ثانیه است که این تابع مقدار ورودی به سد دوستی هست. چنگیز حاجی مسگری درباره سوال خراسان که اجرای کانال های درجه یک (کانال های اصلی آب رسانی از سد)  و کانال های درجه دو( کانال هایی که از کانال های درجه یک آب را به روستاها می رساند) از ناحیه شما تا چه مرحله ای پیش رفته است؟ پاسخ می دهد: تقریبا کانال های درجه یک تمام شده است؛ شبکه دو را در حد دو هزار و 500 هکتار شروع کرده ایم وشبکه 1 و 2 معمولا به عهده ماست و شبکه های 3 و 4 به عهده جهاد کشاورزی و کشاورزان و یک سیستم مشارکتی است . در بحث آب های زیر زمینی من دخالت نداشتم اما کانال ها را مقداری پیش بردیم ولی باکمبود اعتبارات  تعطیل شد. شبکه 2 پرکار است و شاید حدود 80- 70 میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
رئیس  امور آب سرخس هم درباره ساعت کم کنتور های هوشمند کشاورزی می گوید: نصب کنتورهای هوشمند چاه های کشاورزی بر اساس مصوبه مجلس برای دشت سرخس چهار هزار و 231 ساعت است و دشت سرخس دشت ممنوعه است و هر سال افت منابع آب های زیر زمینی را داریم و اگر کشاورزان بیشتر از پروانه آب برداشت کنند باید خسارت بپردازند. مهندس محمد رضا عبادی نژاد می افزاید: در سال 95 از 250 چاه کشاورزی 40 چاه اضافه برداشت و نیاز به شارژ مازاد داشتند ولی بسیاری از چاه های کشاورزی چون به طور معمول آب برداشت  کرده اند، شارژ اضافه دریافت نکرده اند. وی گفت: برای دشت سرخس هر متر مکعب اضافه برداشت 184 تومان بیشتر از پروانه بهره برداری است. برای لای روبی کانال های سنتی حد اقل 600 میلیون تومان اعتبار نیاز است تا بتوان به طور کامل از آب پایاب سد دوستی استفاده کرد.
سهمیه 114 میلیون متر مکعب برای کشاورزان از سد دوستی
فرماندار سرخس نیز دراین باره  می گوید: درشهرستان سرخس دو رودخانه کشف رود و هریرود قرار دارند و سرخس در طول تاریخ همیشه از خوان نعمت آب برخوردار بوده است. در چند سال گذشته به دلیل احداث سد دوستی، توزیع آب ضابطه مند انجام و آب سهمیه بندی شده است که ما 114 میلیون متر مکعب آب برای کشاورزان از سد دوستی بر اساس آورده آب داریم که  هر چقدراز این آورده کم شود سهم تحویلی به کشاورزان هم کم می شود. حسین سنجرانی می افزاید: اقداماتی در زمینه  سهمیه بندی آب در گذشته برای کشاورزان انجام شده است و درسهمیه بندی آن موقع سهمیه بندی کشاورزان  روستاهای سنگر و شیرتپه اصلا دیده و سهمیه آبی برای آن ها منظور نشده است. فرماندار سرخس ادامه می دهد: موضوع  دیگر این که نهرهای ما بیشترشان سنتی است که با عث هدر رفت آب می شود. کمبود آب یک دغدغه اساسی است همه باید به آن اعتقاد داشته باشیم. راه حل هم این است که سهمیه خودمان از سد دوستی را به بهترین نحو در زمینه آبیاری بهینه و قطره ای و به روش های نوین و مکانیزاسیون استفاده کنیم. وی تصریح کرد: هیچ گونه منعی برای اعتبارات در بحث  روش های آبیاری نوین وجود ندارد.